БОТУХОН, Боту, Саинхон (12081255) мўғул хони, Жржихоннинг иккинчи угли, Чингизхонинг набираси. Ботухоннинг онаси қўнғирот уруғидан бўлган Элчи нойоннинг қизи Укифуж хотун эди. Отасининг ўлими (1227)дан кейин Жўжи улусини идора қилган, мўғулларнинг барча асосий ҳарбий юришларида катнашган. Абулғозий Баҳодирхоннинг ёзишича, Ўқтойхон Хитойни забт этиб, Мўғулистонга қайтиб келгач (1235), Б. ни Тулихоннинг угли Мункэ, ўзининг угли Гуюкхон ва Чиғатойнинг ўғиллари ҳамроҳлигида рус, черкас, булғор, туро, бошқирд ва б. халклар ерларини босиб олиш учун жўнатади. Уларга Чингизхоннинг энг йирик саркардаси Субутой баҳодирни ҳарбий маслаҳатчи қилиб тайинлайди. Юришда жами 14 мўғул хони иштирок этиб, қўшиннинг сони 150 мингга етади. Ботухон 1236—38 й. ларда ВолгаКама Булғорияси, аланлар, қипчоқлар, Ўрта Волгабўйи халқлари, Рязань, Владимир князликларини (қ. Сить эканги) буйсундиради, Москва, Коломна, Владимир, Ростов, Углич, Ярославль, Кострома каби 14 рус шаҳрини босиб олади. 1240—41 й. ларда у Жан. Русдаги Киев, ВладимирВолинский, Галич ва б. шаҳарларни забт этгач, Карпат довонлари орқали Венгрияга кириб қирол Бела IV нинг 60 минглик қўшинини тормор келтиради ( қ. Сайо жанги). Сўнг Польшага бостириб кириб, Легница ш. остонасида поляк ва немис князликларининг бирлашган қўшинларини (рицарларни) мағлуб қилади (қ. Легница жанги). Кейин у Чехия, Австрия, Хорватия, Босния ва Сербияни забт этиб, Адриатика денгизи бўйига чиқади. Шунда улуғ қооннинг вафот этгани ҳақида хабар топиб, ортига қайтади (1242). Ботухон Дунай дарёсидан Иртиш дарёсигача бўлган улкан ҳудудда Олтин Ўрда давлатини барпо қилган (яна қ. Мўғуллар истилоси).
Фламандлик сайёҳ ва монах Рубрукнинг ёзишича, Ботухоннинг Қуйи Волга бўйидаги қароргоҳи шу қадар катта майдонни эгаллаганки, ҳатто унга бутун бир йирик шаҳар сиғиши мумкин бўлган. Қароргоҳ марказида Ботухон чодири жойлашган. Унинг жан., яъни эшик томонигина очиқ қоддирилиб, қолган тарафларида ҳар бир мўғул қавми ўзи учун тайин қилинган жойга ўтовлар тиккан.
Ботухон мамлакатда савдо-сотиқ ва ҳунармандчиликни тараққий эттиришга катта эътибор берган. Волганинг шарқий қирғоғида Астрахон (Аштархон) ш. яқинида ўзига пойтахт шаҳар — СаройБотуни қурдирган. У мўғуллар империясидаги давлат тўнтариши (1251) да қатнашиб, Мункэ (Мангу)нинг улуг қоон (хоқон) бўлмоғига кўмаклашган.
Ад.:Греков Ботухон,Якубовский А. Ю., Олтин Ўрда ва унинг қулаши, Т., 1966.