ДИАЛЕКТИКА ю[н. dialektike (techne) — суҳбат олиб бориш, баҳслашиш санъати] — борлиқнинг вужудга келиши, унинг тараққиёти ҳақидаги фалсафий таълимот ҳамда воқеликни билиш ва унга асосланган тафаккур услуби. «Д» тушунчаси фалсафа тарихида дастлаб ҳоз. маъносидан бошқача тушунилган. Юнон фалсафасида Диалектика мухолифнинг муҳокамасидаги зиддиятларни очиб ташлаш, мунозара орқали хақиқатни топиш санъатини англатган. Кейинчалик бу усул табиат ҳодисаларига татбиқ этила бошлаган, билиш услубига айланган. Диалектик тафаккур воқеликни билиш жараёни сифатида инсон, жамият билан боғликликда пайдо бўлган. Воқеликни билиш ва уни инсон манфаатлари йўлида ўзгартиришнинг диалектик ус-лубини англашга интилиш қад. замонларга бориб тақалади. Бу интилиш дастлаб Шарқда пайдо бўлиб, антик даврда ўз такомилига етган. Фалсафа тарихида Диалектика турлича талқин қилинган. «Д» сўзи илк бор Сократ (Суқрот) томонидан қўлланилган. У Д. ни бир-бирига зид, қарамақарши фикрлар тўқнашу-ви орқали ҳақиқатни топиш санъати деб билган. Гераклит ижодида Диалектика ўзининг антик даврдаги энг ёрқин кўринишига эга бўлди. Гераклит фикрича, Диалектика — муттасил ҳаракатдаги олам ички жиҳатдан зиддиятли ва у доимий вужудга келиш, ривожланиш ҳамда таназзулга юз тутиш — қарамақаршиликлар бирлигидан иборат. Мазкур даврда Гераклит ва б. юнон файласуфлари таълимотлари негизида софистларнинг салбий тусдаги Диалектикаси вужудга келади. Софистлар ҳақиқатни борлиқ Д. сидан эмас, баҳслар олами, руҳиятидан ахтариб, зиддиятли инсон тафаккурини ҳаракатга келтирдилар, охир-оқибатда билиш фақат нисбий, гумоний, тахм. эканлигини эътироф этишгача бориб етдилар. Ўрта асрлардан 18-а. гача Диалектика оддий (мактабда ўқитиладиган) мантиқ илми сифатида тушуниб келинди. Платон Д. ни нарсаларнинг идеал моҳиятини билиш мақсадида тушунчаларни бўлак-бўлакларга ажратиш, сўнг бир-бири билан ўза-ро боғлаш услуби деб ҳисоблаган. Кузалик Николай, Ж. Бруно Д. ни қара-мақаршиликларнинг мос келиши ҳақидаги таълимот деб таъкидлашган. Кантнит фикрича, Диалектика воқеликни тажриба, ҳиссий билимлар орқали эмас, балки соф тафаккур асосида билишга интилади. Гегель Д. ни борлиқ, руҳ ва тарих тараққиётининг зиддиятларини англашнинг умумий услуби деб билди. Фалсафа тарихида Диалектиканинг 3 та асосий шакли таркиб топди:
1) қад. дунёдаги илк, стихияли, содда Диалектика (Гераклит, Платон ва б.);
2) немис мумтоз идеалистик (хусусан, Гегель) фалсафаси;
3) К. Маркс ва Ф. Энгельс асос солган материалистик Д. К. Маркс, Ф. Энгельс ва хусусан, В. И. Ленин Д. ни вокеликни билиш ва уни инқилобий ўзгартириш қақидаги таълимот ҳамда бунинг тегишли услуби деб ҳисобладилар. Марксистик утопия Д. қонунларида инсониятнинг ялпи бахтсаодатга бориш кафолатини кўради. 20-а. Ғарб фалсафасида Диалектика неогегелчилик, экзистенциализм, диний фалсафанинг турли оқимларида ривожланди.