ГЕЛЬМИНТОЛОГИЯ

ГЕЛЬМИНТОЛОГИЯ (гельминтлар ва…логия) — паразит чувалчангларгельминтлар ҳамда одам, ҳайвонлар ва ўсимликларда улар келтириб чиқарадиган касалликларни ўрганадиган фан. Г. паразит чувалчангларнинг тузилиши, физиологияси, биокимёси, ривожланиши, экологияси, географик тарқалиши ва зоология системасидаги ўрнини, шунингдек уларнинг хўжайин организмига таъсирини ўрганади, Гельминтоз касалликларга (қ. Гелъминтозлар) ташҳис қўйиш, уларнинг клиник белгилари, патогенези, эпидемиологияси ва эпизоотологиясини ўрганиш, улар асосида даволаш ва профилактик тадбирлар ишлаб чиқиш ҳам Гельминтологиянинг вазифаларига киради. Паразит чувалчангларни ўрганиш туфайли Гельминтология, бир томондан, зоологиянинг бир тармоғи бўлса, иккинчи томондан, гельминтларнинг патогенлик хусусияти ва уларга қарши кураш чораларини ўрганиш орқали клиник фанлар — патфизиология, патанатомия, биокимё, иммунология ва б. билан боғланган. Амалий Гельминтология тиббиёт ва агрономия Г. сига ажратилади. Гельминтологиянинг бундай бўлиниши аксарият сунъий бўлсада, амалий жиҳатдан зарур ҳисобланади. Тиббиёт Гельминтологияси одам организмида паразитлик қиладиган гельминтларни ўрганади. Агрономия Гельминтологияси ўсимликлар гельминтларини ўрганиш ва уларга карши кураш тадбирларини ишлаб чиқиш б-н шуғулланади. Ветеринария Г. си эса хонаки, ов қилинадиган ва ёввойи ҳайвонларда паразитлик қиладиган гельминтларни ва уларга қарши кураш чораларини ўрганади. Одамларда паразитлик киладиган гельминтлар тўгрисидаги дастлабки маълумотлар Абу Али ибн Сннонинг «Китоб-аш-шифо» асарида учрайди. Унда ибн Сино одам ичагида паразитлик қиладиган «катта ва узун қурт» (қорамол тасмасимони), «қовоқ уруғига ўхшаш қурт»(қовоқсимон гижжа), «митти қурт» (кичик занжирсимон гижжа) ва б. ҳамда улар келтириб чиқарадиган касалликларни даволаш ҳақида маълумотлар берган. Гельминтология соҳасидаги дастлабки тадқиқот рус сайёҳи А. П. Федченко томонидан 1868 й. да олиб борилган. У Самарқандда риштанинг биол. сини ўрганган. Гельминтология соҳасидаги тадқиқотлар 20-а. нинг 20-й. ларидан бошлаб Ўрта Осиё давлат ун-ти, Тиббиёт паразитологияси ин-ти ҳамда бир қанча тропик ст-яларнинг ташкил этилиши билан кенгайиб борди. Л. М. Исаев ришта ҳаётини ўрганиб, унга қарши кураш чораларини ишлаб чиқди ва тиббиёт паразитологияси соҳасидаги тадқиқотларни бошлаб берди. Бу борадаги ишлар кейинчалик С. Н. Бобожоновнинг тадқиқотларида ўз аксини топди. Ўзбекистонда ветеринария Гельминтологияси соҳасидаги тадқиқотларга Н. В. Бадан и н асос солган. Ёввойи ва уй ҳайвонлари гельминтларининг турлар таркиби, биологик ва экологик хусусиятлари ҳамда уларга қарши кураш усуллари М. А. Султонов, И. X. Эргашев, Ж. А. Азимов, Н. М. Матжонов, А. Н. Брудастов, Б. С. Салимов. Ш. А. Азимов, М. А. Аминжонов, А. О. Орипов, С. Дадаев, Гельминтология Пўлатов ва б. нинг ишларида акс этган. Ўзбекистонда фитогельминтларни ўрганишни Е. С. Кирьянова бошлаб берган. Турли хил қ. х. экинлари илдизи ва унинг ат-рофидаги тупроқ нематодаларини ўрганиш А. Т. Тўлаганов ва шогирдлари ишлари билан боғлиқ. Ғўза, каноп, сабзавот ва ем-хашак экинлари, субтропик ўсимликларнинг нематодалари ўрганилган; бўртма нематодаларига қарши курашнинг профилактик ва кимёвий усуллари ишлаб чиқилган (А. Т. Тўлаганов, О. 3. Усмонова, О. Мавлонов, 3. Норбоев, Ш. Хуррамов, А. И. Землянская ва б.). Тупроқда эркин яшовчи гельминтларнинг индикаторлик хусусиятлари, паразит фитогельминтлар эволюцияси улар зарарлайдиган ўсимликлар б-н бирга бориши очиб берилган (О. Мавлонов, 3. Норбоев). Фитогельминтларнинг 600 дан ортиқ тури, жумладан 80 га яқин янги тури аниқланган. Кейинги йилларда Гельминтологияда асосий эътибор экология, биокимё ва б. эксприментал тадқиқотларга қаратилмоқда, гельминтлар билан улар хўжайинлари ўртасидаги паразит хўжайин ва филогенетик муносабатлар тадқиқ қилинмоқда. Гельминтология соҳасидаги ишлар кишилар соғлиғини сақлаш, қ. х. ҳайвонлари маҳсулдорлиги ва экинларнинг ҳосилдорлигини оширишда катта амалий аҳамиятга эга, Гельминтологик тадқиқотлар Ўзбекистон ФА Зоология, Ветеринария ва Чорвачилик ин-тлари лаб. лари, ЎзМУда, шунингдек, Термиз, Самарканд, Нукус давлат ун-тлари, Тошкент, Самарканд, Андижон тиббиёт интлари, Тошкент педагогика ун-ти ҳамда Самарканд ва Тошкент давлат аграр унтлари кафедраларида олиб борилади.

Жалолиддин Азимов, Очил Мавлонов.