
КИНОТЕХНИКА
КИНОТЕХНИКА — кинофильмларни суратга олиш, нусхаларини кўчириш (кўпайтириш) ва намойиш қилиш билан шуғулланадиган техника соҳаси. Астасекин, босқичма-босқич пайдо бўлган, шаклланган ва тараққий этиб борган. Кинотехниканинг пайдо бўлиши, шаклланиши ва тараққий этиш жараёнлари ёруғлик техникаси, механиқа, оптика, фотоғрафия, электроника, компьютер технологияси ва б. соҳа ютуқларидан ке-нг фойдаланишни тақозо этган. Кинотехниканинг асосий техникавий воситалари: кинога олиш аппарати, нусха кўчириш аппарати, кино қўйиш аппарати, компьютер.
Фотографиянинг кашф қилиниши (19-а. ўрталари) ихтирочиларда фототасвирларни ҳаракатлантириб намойиш қилиш ғоясини туғдирди. Лекин бўнга қадар (17-асрда) немис олими А. Кирхер «сирли чироқ»ни яратди. У ёруғлик манбаи (шам), шаффоф шишага чизилган сурат, шу суратни катталаштирувчи мослама (ҳозирги объектив) ва экрандан иборат эди. Шамдан тўшаётган ёруғлик шаффоф шиша орқали ўтиб, ундаги суратни экранга туширар эди. Кейинчалик (1882 й.) бельгиялик физик Ж. Плато фенакистископ деб аталадиган асбоб ясади. У тасвир (болтакаш) чизилган диск, шу диски и айлантирувчи тасмали ўзатма ва кўзгудан иборат эди. Диск айлантирилганда томошабин дискдаги тирқишлардан қараб, рўпарадаги кўзгуда гўё ҳаракатланаётгандек туюлган тасвирни (болтакашнинг ҳаракатларини) кўрган. Тасвирларни суратга олиш ва кейин уларни экранга тушириш учун ёруғликсезгир материал талаб қилинар эди. Кўп изланишлардан кейин шундай модда топилди. 19-а. биринчи ярмида французлар Л. Ж. Догер ва Ж. Ньепс ёруғлик таъсирида рангини ўзгартирувчи модда кашф қилдилар. Шу модда плёнка ёки шиша сиртига суркаларди. Ҳозир бу модданинг таркиби такомиллаштирилган. 19-а. охирларида «Люмьер» (Франция) ва «Истмен Кодак» (АҚШ) фирмалари киноленталар ишлаб чикара бошлади. Француз астрономи П. Жансен 1874 й., француз физиологи Марей 1888 й., инглиз ихтирочилари Ф. Грин ва Ж. Эванс 1889 й. кинога олиш аппаратини, француз ихтирочиси Луи Люмьер эса 1894 й. кинога олиш ва намойиш қилиш аппаратини яратдилар. Луи Люмьер 1895 й. 22 март куни Парижда «Ишчиларнинг фабрикадан чиқиши» деб аталадиган ҳужжатли фильмни намойиш қилди. Ана шу кун кинематография туғилган кун ҳисобланади. Францияда Ш. Пате ва Л. Гомон 1897 й. да бир нечта такомиллаштирилган кинога олиш ва намойиш қилиш аппаратларини саноат миқёсида ишлаб чиқара бошладилар. Улар дастлабки кинодан нусха кўчириш аппаратларини ҳам ишлаб чиқардилар. Бўларнинг ҳаммаси овозсиз кино учун мўлжалланган эди.
20-а. бошларида Кинотехника анча сует ривожланди. Лекин кино санъати тараққий этиши билан Кинотехника сифатига талаб кучайди. Натижада киноаппаратларнинг янги хиллари яратилди. Француз фирмаси «А. Дебри» 1908 й. ички кассетали кинога олиш аппарати ишлаб чиқара бошлади. 20-а. 10-й. лари охирига келиб овозсиз Кинотехника тараққиётида янги босқич бошланди. Шу даврда автоматик механизмли, микроскопик ва тезкор кинога олиш аппаратлари, жаррохлик операцияларини кинога олиш аппаратлари, дастаки автоматик аппаратлар ва б. яратилди. 20-а. 30-й. ларида кўчма ва муқим (стационар) кинопроекторлар бар-по қилинди, киноленталар, кинога олиш ва кино қўйиш аппаратлари, кинодан нусха кўчириш аппаратлари, киноленталарни очилтириш, киносуратга олиш майдонларини ёритиш ва киноленталарни монтаж қилиш аппаратлари кўплаб ишлаб чиқарила бошлади.
Кинематограф маҳкам оёққа туриб, овозсиз кино ишлаб чиқариш саноати муайян даражада мустаҳкамланиб олганидан сўнг бирин-кетин овозли кино, рангли, стереоскопик, кенг форматли, панорам ва кенг экранли кино, доиравий панорам ва кенг экранли кино пайдо бўлди. Кинонинг бу турлари учун янгиянги аппаратлар, асбоблар, материаллар, киноленталар ва усуллар ишлаб чиқилди, эскилари янгиларига алмаштириб борилди. Овозли кино АҚШ, собиқ Иттифоқ ва Ғарбий Европанинг барча мамлакатларида деярли бир вақтда пайдо бўлди. 20-а. 50-й. ларидан бошлаб овоз магнит лентасида ёзила бошлади. Кўп қатламли кинолентада уч рангли тасвир ҳосил қилиш усули топилганидан сўнг рангли кинофильмга асос солинди. Рангли кинофильмларни кинога олиш ва кино қўйиш тизими айниқса АҚШ, собиқ Иттифоқ, Буюк Британия, Германия, Францияда ривожланди. Юқорида айтиб ўтилган тизимлар, асосан, 70 мм, 35 мм ва 16 мм ли киноленталарга мўлжалланган. 20а. 60-й. ларидан бошлаб ҳаваскорлик ва ўқув мақсадлари учун 8 мм ли киноленталар ишлаб чиқарила бошлади. Кинотехника мунтазам равишда такомиллаштирилиб борилди, яъни тасвир ва овоз сифати яхшиланди, кино санъатининг таъсирчанлиги ошди, ёруғликсезгирроқ киноленталар яратилди, оптик усулда нусха кўчириш усули билан фильмларни бир форматдан бошқа форматга кўчириш жиҳозлари ва технологик жараёнлари мукаммаллаштирилди; кинога олишда ва, айниқса, видеофильмларни суратга олишда компьютер технологиялари кенг ишлатила бошлади. Кинотехника жараёнларидан телевидениеда ҳам фойдаланилади (қ. Кино санъати, Кинотелевизион техника).
Ҳоз. кунда АҚШ, Англия, Германия, Франция, Италия, Россия ва, айниқса, Японияда Кинотехника кенг ривожланган бўлиб, янги такомиллашган маркали аппаратлар ишлаб чиқарилади.
Ўзбекистон Республикасининг кино тармоғини «Ўзбеккино» ДАК, «Ўзбекфильм» киностудияси, кинохроника, кинофикация соҳалари ташкил қилади. Бўлар республиканинг 14 ҳудудида кинопрокат ташкилотлари, таъмирлаш-ишлаб чиқариш корхоналари, видеомарказлари орқали фаолият кўрсатмокда.
20-а. 90-й. лари охирларида кино ва видеофильмларни суратга олиш ва намойиш қилиш аппаратлари и. ч. борасида ҳақиқий инқилоб юз берди. Япониянинг «Panasonic» («Панасоник») фирмасидан киновидеаппаратлар (мас, видеомагнитофон AG-6100 ва кинолентали видеопроектор РТ-102) сотиб олинди. Бундай инқилоб натижасида юқори сифатли товуш жўрлигида рангли ёзиб олиш ва катта кинотеатрлар экранларида намойиш қилишга имкон туғилди. Оддий кинопроектор (кинога олиш аппарати) ва киноплёнкага рақобатчи — мультимедиа видеопроектор пайдо бўлди. Кинотасвирлар туширилган дисклардан фойдаланилганда олти каналли рақамли товуш тизими «Долби Дигитал»дан ёки икки каналли товуш тизими «Долби Про»дан фойдаланилади. Рақамли проектор исталган типдаги компьютер билан ишлаши мумкин, шу билан бирга, юқори сифатли компьютер тасвирлари катта киноэкранларга туширилиши мумкин. Ҳатто проекциялаш (кино қўйиш) хонасининг ўзига эфир, кабель ва йўлдош телесигналларини қабул қиладиган телевизион приёмникларни ҳам жойлаштириш мумкин, бу эса катта экранга исталган телевизион тасвирни туширишга имкон беради.
Сўнгги пайтларда (2000-й. ларда) 3 трубкали (кинескопли) проекторлар ўрнига суюқ кристалли (LCD) ва микрокўзгули (DLP) ҳамда матрицали (DMD) проекторлар пайдо бўлди. Уларни бошқариш ва ишлатиш жуда қулай, юқори тасвир ва товуш сифати таъминланади.
Кино и. ч. нинг янги стандарти умуман Кинотехника, хусусан, кинога олиш, кино қўйиш ва кинотелевизион техника соҳаларини кескин ривожлантиради. Ҳозир киноплёнкадан фойдаланаётган киноташкилотлар эндиликда электрон фильмларни алоқа канали орқали оладиган бўлишди. Электрон фильмлар и. ч. видео, кино ва компьютер техникасининг қўшилиб кетиши йўналишида ривожланади.
Ҳозир қуйидаги йўналишларда ишлар олиб борилмокда: — фильмларни радиоканаллар орқали ўзатиш; — ёзиб олиш вақти 270 мин. га етадиган видеокамера («Panasonic»); – дискли кинокамера DV-ДИСК (АҚШ); — журналистлар учун мўлжалланган ихчам видеокамера («SONY»); — қуввати 700 ANSI люмен (массаси 1,3 кг) бўлган ихчам микропроекторлардан тортиб қуввати 4700 ANSI люмен (массаси 2,5 кг) бўлган қувватли проекторлар («SONY» фирмаси) ишлаб чиқарилмоқда; — янги рақамли видеокамералар телевидениеда янги стандартларни белгиламокда. TFR типидаги матрицадан фойдаланиб сатр ёйишнинг янги технологияси кинотасвирдан қолишмайдиган видеотасвир ҳосил қилишга имкон беради («Filife» фирмаси).
Эргаш Комилов.