МОЛЕКУЛЯР БИОЛОГИЯ

МОЛЕКУЛЯР БИОЛОГИЯ — ҳаётнинг асосий хусусиятлари намоён бўлишини молекуляр даражада ўрганадиган фан. М. б. нинг муҳим йўналишларига ирсий ахборотни амалга ошириш механизмлари ва ҳужайранинг генетик аппарати структураси хамда функционал тузилишини текшириш (молекуляр генетика), вирусларнинг ҳужайра билан ўзаро таъсири механизмларини ўрганиш (молекуляр вирусология), организмнинг иммун реакциялари крнуниятларини аниқлаш (молекуляр иммунология), энергиянинг ҳосил бўлиши ва ўзгаришининг молекуляр асослари (молекуляр биоэнергетика) ва б. киради. Молекуляр биология ҳаётий ҳодисаларни макромолекулалар, яъни оқсил ва нуклеин кислоталар ёки жуда содда тузилишга эга бўлган хаётий объектлар — ҳужайра компонентлари, яъни митохондрий, хлоропласт, рибосома, ядро, ҳужайра мембраналари, вируслар ва прионлар даражасида текширади.

Молекуляр биология 20-а. нинг 50-й. ларида биокимё фанидан ажралиб чиқди ва мустақил фан сифатида шаклланди. Молекуляр биология терминини биринчи марта инглиз олими У. Астбери қўллаган. Молекуляр биологиянинг вужудга келиши кўпинча Ф. Крик ва Ж. Уотсон томонидан 1953 й. да ДНК молекуласи гипотетик моделининг кашф этилиши билан боғланади. Бу моделда ДНК нинг биологик функцияси унинг кимёвий тузилиши билан боғлиқ эканлиги кўрсатилган. Шуни таъкидлаш керакки, ДНК молекуласи ўзида ирсий ахборотни саклаши ҳақидаги дастлабки маълумот 1944 й. да О. Эвери ва унинг ходимлари томонидан аниқланган. Молекуляр биологиянинг шаклланишида генетика, микробиология, вирусология соҳасидаги тадқиқотлар катта аҳамиятга эга бўлди. Шу билан бирга аник, фанлар — физика, кимё, мат., кристаллография ва, айниқса, рентген структура тахлили бўйича эришилган ютуқлар Молекуляр биологиянинг ривожланишига ижобий таъсир кўрсатди. Молекуляр биология соҳасидаги кашфи-ётларга айрим оқсилларнинг структуравий тузилиши ва улар бажарадиган функцияси билан структураси ўртасидаги боғланишнинг аниқланиши (М. Перутц, Ж. Кендрю, Ф. Сенгер, К. Ани-фенсен, Ю. Овчинников ва б.); нуклеин кислоталар ва рибосомаларнинг тузилиши ҳамда биологик функциялари механизмларнинг ўрганилиши (Ж. Уотсон, Ф. Крик, Р. Холли, Н. А. Белозерский, А. Баев), қайтар транскриптаза ферментининг кашф этилиши (X. Темин, Д. Балтимор), генетик коднинг маъноси очиб берилиши (М. Ниренберг, С. Очоа), оқсил биосинтезининг асосий боскичлари (Ф. Крик, Ф. Жакоб, Ж. Моно, А. Спирин) ва нуклеин кислоталарнинг ҳосил бўлиш механизмлари аниқланиши (А. Коренберг, С. Очоа), вирусларнинг структуравий тузилиши ва улар репликацияси механизмлари ҳамда генетик муҳандислик методларининг ишлаб чиқилиши (П. Берг, В. Арбер, Г. О. Смит, Д. Натане), геннинг синтезланиши (X. Корана), прионларнинг структуравий ва функционал хусусиятлари аниқланиши (С. Пруснер), одам геномининг тўлиқ ўрганилиши ва эмбрионал ўқ ҳужайраларининг кашф этилиши (М. Эвене, Ж. Томпсон, Ж. Беккер) мисол бўла олади.

Ўзбекистонда Молекуляр биологиянинг ривожланиши ўтган аернинг 60-й. ларига тўғри келади. Унинг ривожланиши биокимё соҳасидаги тадқиқотлар билан чамбарчас боғлиқ. Молекуляр биология фан сифатида дастлаб ҳоз. ЎзМУ нинг биокимё кафедрасида 1966 й. дан ўқитила бошланди (Ё. Тўрақулов).

Молекуляр биология сохасидаги и. т. ишлари Ўзбекистон ФА Биокимё институти фаолияти билан боғлиқ. Бу соҳада эришилган ютукларга олимларимиздан Ё. Тўракулов, А. Ибрагимов, Т. Соашов, Б. Тош-муҳамедов, А. Абдукаримов, М. Рахимов, Ш. Солиҳов, Ш. Азимова, Т. Юсупов, О. Одилова ва б. катта ҳисса қўшган. Молекуляр биология қишлоқ хўжалигида (кўп маҳсулот берадиган зотлар ва ҳосилдор навлар олиш мақсадида ҳайвон ва ўсимликларнинг ирсий аппаратни бошқариш ва йўналтирилган ўзгаришлар ҳосил қилишда), микробиология саноати (биологик фаол полипептидлар, оқсиллар ва аминокислоталарни бактериялар ёрдамида синтезлаш)да, тиббиёт турли соҳалари (вирусология, иммунология)нпнт назарий асоси сифатида катта амалий аҳамиятга эга. Ҳоз. даврда Молекуляр биология олдида хавфли ўсмалар ва ирсий касалликларнинг молекуляр муаммоларини ўрганиш, уларнинг олдини олиш, каталитик реакциялар, гормонлар, заҳарли ва доривор моддалар таъсирининг молекуляр механизмларини аниқлаш, хотира механизми ва нерв жараёнлари табиатини аниқлаш каби муаммоларни ҳал қилиш вазифалари турибди. Молекуляр биология биокимё, биофизика, биоорганик кимё ва биотехнология билан бирга биол. нинг битта умумий йўналиши бўлган физиккимёвий биологи-яга киради.

Ад.: Тўрақулов Ё., Молекуляр биология, Т., 1994; Спирин А., Молекулярная биология, Молекуляр биология, 1986; Албертес Т. ва б., Молекулярная биология клетки, Молекуляр биология, 1—5 т., 1987. Абдукарим Зикирёев.