НАТЮРМОРТ

НАТЮРМОРТ (франц. nature morte — жонсиз табиат) — тасвирий санъат жанри. Инсоннинг атрофини ўраб турган реал маиший мухитда жойлашган ва композиция жиҳатидан яхлит гуруҳни ташкил қилган нарсалар тасвирланади; шунингдек, шу жанрда яратилган рассомлик асари ҳам Натюрморт деб аталади. Асосан, дастгохли рассомлик (рангтасвир ва графика)ла, қисман ҳайкалтарошлик (асосан, рельеф)ца ишланади. Натюрмортда «жонсиз буюмлар» (Мас, уй-рўзғор буюмлари, қурол-аслаҳалар ва б.)дан ташқари, табиатдан ажратиб олинган ва буюм, нарсаларга айлантирилган жонли табиат нарсалари (столдаги балиқ, вазадаги гул ва б.) ҳам тасвирланади. Асосий мавзуни тўлдириш учун баъзан Натюрмортга одамлар, ҳайвонлар, кушларни ҳам киритиш мумкин. Маиший асосидан ажратиб олинган майда нарсаларнинг муҳимлиги бошқа жанрларга нисбатан Натюрмортда намоён бўлади.

Натюрмортда тасвирланаётган (мустақил акс эттирилаётган ёки картиналарда асар мазмунини бойитадиган ва тўлдирадиган) буюмлар ўз эгасининг феъл-атворини, қизиқишини ёритишга ёки буюмларнинг шакли, ранги, фактураси, тузилишидаги ритмик, динамик ва статик ҳолатларини кўрсатишга қаратилган.

Н. Қад. Мисрда деворга ишланган фрескаларда, эллинизм даври мозаикаларида, Хитойда («қуш ва гуллар», 7-а. дан) композиция бўлаги сифатида маълум бўлган; Европада 16-а. охири — 17-а. бошларидан мустақил аҳамиятга эга бўлди, кенг тарқала бошлади, энг тараққий этган даври 17-а. га тўғри келади, 18-а. дан «Натюрморт» атамаси қўлланила бошлади. Итальян рассоми М. Kapaeaжо ва унинг издошлари (караважизм) Н. нинг кенг тарқалишида муҳим роль ўйнади: гул ва мевалар, денгиз инъоми — балиқ, қисқичбақалар севимли мавзуга айланди. Голландия (В. К. Хеда, П. Клас ва б.), Фландрия (Ф. Снейдерс, Я. Фейт ва б.), Испания (Ф. Сурбаран ва б.), Франция (Ж. Б. Шарден ва б.) ва б. да юксак тараққиётга эришди. П. Сезанн, А. Матисс, Ж. Брак ва б. Н. га кўпроқ эътиборни қаратганлар. 20-а. да Натюрморт реалистик анъаналарини Мексикада Д. Ривера, Д. Сикейрос, Италияда Р. Гуттузолар давом эттирди. Россияда Натюрморт 18-а. да пайдо булди, кузни алдайдиган «худди ўзига ўхшаш» (алдамчи) расмлар ишлашдан (Г. Н. Теплов, П. Г. Богомолов ва б.) шаклланиб бор-ди, 19-а. 1-ярмида ҳаққонийликка, борлиқни ўзидан гўзаллик топишга ҳаракат қилинди (М. А. Врубель, К. Коровин, И. Э. Грабарь ва б.), шакл, фактура ва безакдорлик борасидаги ютук,ларга эришилди (П. Кузнецов, П. П. Кончаловский, А. Куприн ва б.).

Ўзбекистон тасвирий санъатида Натюрморт унсурлари қад. давр санъатида (Мас, Афросиёб деворий расмларида — вазадаги мевалар), миниатюра санъатида (Мас, Камолиддин Беҳзоднинг Шайбонийхон портретида тасвирланган буюмлар — сиёҳдон, қамчи) учрайди. Натюрмортнинг ҳақиқий шаклланиши ва ривожланиши 20-а. нинг 30—50-й. ларига тўғри келади. Айни шу даврда рассомларнинг ижодида Натюрмортнинг дастлабки намуналари пайдо бўдди: Л. Насриддинов («Нонли Натюрморт»), Ш. ҲасановаХитой чинниси билан ишланган Натюрморт») ва б. ; М. Курзин, В. Рождественский, В. Уфимцев, Н. Кашина, 3. Ковалевская, О. Татевосян, С. Абдуллаев, В. Фадеев, Ю. Елизаров ва б. Н. яратдилар. 60—80й. ларда Л. Салимжонова, Ю. Талдикин, Р. Чориев, В. Бурмакин, Е. Мельниковлар ижодида Натюрморт кенг ўрин тутади. Рассомлар Р. Аҳмедов, А. Икром-жонов, М. Нуриддинов ва б. Н. да самарали ижод қилиб, Натюрмортнинг тараққиётини таъминладилар.

Неъмат Абдуллаев.