ОРОЛ ДЕНГИЗИ
ОРОЛ ДЕНГИЗИ — Ўрта Осиёдаги энг катта берк шўр кўл. Маъмурий жиҳатдан Орол денгизининг ярмидан кўпроқ жан.-ғарбий қисми Ўзбекистон (Қорақалпоғистон), шим.-шарқий қисми Қозоғистон ҳудудида жойлашган. Ўтган асрнинг 60-й. ларигача Орол денгизи майдони ороллари билан ўртача 68,0 минг км2 ни ташкил этган. Катталиги жиҳатидан дунёда тўртинчи (Каспий денгизи, Америкадаги Юқори кўл ва Африкадаги Виктория кўлидан кейин), Евросиё материгида (Каспийдан кейин) иккинчи ўринда эди. Денгиз шим.-шаркдан жан.-ғарбга чўзилган, уз. 428 км, энг кенг жойи 235 км (45° ш. к.) бўлган. Ҳавзасининг майд. 690 минг км2, сувининг ҳажми 1000 км3, ўртача чуқ. 16,5 м атрофида ўзгариб турган. Ҳавзасининг катталиги учун денгиз деб аталган. Орол денгизи юқори плиоценда Ер пўстининг эгилган еридаги ботиқда ҳосил бўлган. Тубининг рельефи (ғарбий қисмини қисобга олмаганда) текис. Орол денгизида жуда кўп ярим орол ва қўлтиқлар бўлган. Шим. қирғокларида энг катта қўлтиқларидан Чернишев, Паскевич, Саричиғаноқ, Перовский, жан.-шарқий ва шарқий қирғоқларида Тушбас, Ашшибас, Оқсаға, Сулув ва б., Амударё билан Сирдарё қуйиладиган жойларида Ажибой, Толлиқ, Жилтирбас қўлтиклари, Қулонли ва Мўйноқ йирик ярим ороллари бўлган. Орол денгизида қадимдан сув сатҳи гоҳ кўтарилиб, гоҳ пасайиб турган. Кейинги геологик даврда Сариқамиш ва Ўзбўй орқали Орол денгизи суви вақт-вақти билан Каспийга қуйилган, сув сатҳи анча баланд бўлиб, жан. важан.-шарқидаги бир неча минг км2 майдонли соҳил сув остида бўлган. Орол денгизи унчалик чуқур эмас. Чуқур жойлари ғарбий қисмида. Қорақалпоғистон Устюрта ёнида чуқ. 69 м гача етган.
Кўлнинг саёз жойлари унинг жан., жан.-шарқий ва шарқий қисмларига тўғри келган.
Орол денгизи қирғокларининг морфологик тузилиши жуда мураккаб. Улар бир-биридан баъзи хусусиятлари билан фарқланади. Шим. қирғоғи баланд, айрим ерлари паст, чуқур қўлтиқлар бор. Шарқий қирғоғи паст; қумли, жуда кўп майда қўлтиқ ва ороллар бўлган. Жан. қирғоғи Амударё дельтасидан ҳосил бўлган.
Ғарбий қирғоғи кам қирқилган ва Устюрт чинкидан иборат. Орол денгизида 300 дан ортиқ орол бўлган. Уларнинг 80% денгизнинг жан.-шарқий қисмида. Энг катталари Кўкорол (273 км2), Возрождение (216 км2) ва Борсакелмас (133 км2) эди. Денгизга Амударё билан Сирдарё қуйилади. 60-й. ларгача йилига Амударё Орол денгизига 38,6 км3, Сирдарё эса 14,5 км3 сув олиб борган. Сув балансида ёғинлар ҳам муҳим ўрин эгаллаган. Денгиз акваториясига йилига 82—176 мм ёғин ёғади. Атрофдан денгизга йилига 5,5 км3 ер ости сувлари қўшилиб турган.
Денгиз чўл зонасида жойлашганидан унинг юзасидан ҳар йили 1 м қалинликдаги сув буғланади. Бу эса кейинги даврда денгизга дарёлар олиб келган сув, ёғин ва ер ости сувларидан ортикдир. Шунинг учун иклимий ўзгаришлар натижасида Орол денгизи сувининг сат-ҳи йиллар давомида ўзгариб турган. Мас, 1785 й. дан денгизда сув сатҳи кўтарила бошлаган бўлса, 1825 й. дан пасайган, 1835—50 й. ларда яна кўтарилган, 1862 й. камайган. Кўкорол 1880 й. да ярим оролга айланиб қолган. 1881 й. сув сатҳи пасайган. 1885 й. дан Орол денгизида сув сатҳи яна кўтарила бошлаган. 1899 й. га келиб Кўкорол я. о. орол бўлиб қолган. 1919 й. денгиз майд. 67300 км2, сув микдори 1087 км3 бўлган бўлса, 1935 й. га келиб майд. 69670 км2, сувнинг микдори 1153 км3 га кўпайди. Кейинги бир ярим аср мобайнида денгиз суви сатҳи анча ўзгарган.
Орол денгизида сув сатҳининг йил давомида ўзгариб туриши Амударё ва Сирдарёнинг баҳор-ёз пайтларида тошиши билан боғлиқ. Баҳорги ёмғирдан ҳам денгиз сатҳи кўтарилади. Суви сатҳининг йил давомида ўзгариш амплитудаси уртача 25 см га тенг бўлган. Сувининг шўрлиги ўртача 10 — 11 %«. Сувдаги тузларнинг кўп қисмини ош тузи ва сульфатли магний тузи ташкил этган. Кимёвий таркибига кўра, суви Каспий денгизи сувига ўхшаш. Орол денгизи сувининг таркибидаги туз 11 млрд. т га яқин деб баҳоланган. Бу тузлар саноат аҳамиятига эга. Денгиз суви, айниқса, марказий қисмида жуда тиниқ. Суви, хусусан, қишда тиниқ бўлади. Ёз ойларида ҳам 24 м чуқурликкача денгизнинг туби кўринади. Сувининг ранги кўпгина қисмида кўк, қирғокларига яқини кўкимтир тусда. Амударё билан Сирдарёнинг қуйилиш жойида суви лойқа. Денгиз дек. ўрталаридан март охиригача музлайди. Ёзда сувнинг юқори қисмидаги т-раси 27° га етади. Чуқурлик ортиши билан т-ра тез пасаяди. Ёзда 1 м чуқурликда т-ра 8°га ўзгаради. Денгиз устида ҳавонинг уртача т-раси ёзда 24—26°, қишда —7°, — 13,5°. О. д. сазан, чўртан, сўвъян, судак, оқчавоқ, лаққа, таран (лешч), пилмай Орол денгизининг космосдан олинган сурати (2002 й.).
Денгизда навигация мавсуми 7 ой давом этган. Аральск ва Мўйноқкаби йирик портлари фаолият кўрсатган. Орол денгизи атрофида аҳоли кам бўлган. Аҳоли, асо-сан, балиқчилик билан ва, қисман, чор-вачилик, ондатра урчитиш ва сабзавот-полизчилик билан шуғулланган. Ўтган асрнинг 90-й. ларигача денгиздан балиқовланган. Аральск ва Мўйноқ ш. лари ва бу шаҳарлар атрофида кўп сонли балиқ овлаш хўжаликлари фаолият кўрсатган, Амударё дельтасида, Аван посёлкасида (Кўкорол о.), Бугун по-сёлкасида (шарқий соҳил), Уяли ва Узунқир оролларида балиқ тузлаш з-длари ишлаб турган.
Орол денгизини биринчи марта А. И. Бутаков 1848—49 й. ларда тадқиқ этган ва харитага туширган.
Орол денгизи сувининг сатҳи Амударё ва Сирдарё сувининг режими билан боғликлигидан, бу икки даре суви сугоришга қанча кўп сарфланса, денгизда сув шунча камая борган. Айниқса, ўтган асрнинг 60-й. ларидан суғориладиган экин майдонларининг кенгайтирилиши на-тижасида денгизга Амударё ва Сирдарёдан қуйиладиган сув микдори йилданйилга камая борди. Оқибатда денгизда сув сатҳи жадал суръатларда пасая бошлади.
Орол денгизида сув сатҳи пасайишининг унинг сув юзаси ва сув сиғимига таъсири Орол денгизида сув сатҳининг пасайиши сув баланси элементларининг қийматларига ҳам кескин таъсир кўрсатди: 1911—60 й. ларда денгиз сатҳи ўртача 53,04 м ни ташкил этиб (Болтик, системасида), дарёлар денгизга қуядиган сув микдори 56 км3, денгиз юзасига ёғган атмосфера ёғинлари микдори эса 9,1 км3 га тенг бўлган. Сарфланиш, яъни чиқим эса, асосан, буғланишдан иборат бўлиб, шу даврда ўртача 66,1 км3 ни ташкил этган. Шу давр ичида сув балансида салбий фарқ қайд этилган: денгиз ҳар йили 1 км3 дан, 1911—60 й. лар давомида 50 км3 ҳажмдаги сувни йўқотган.
Ҳоз. кунда Орол денгизи 3 бўлакка бўлинган: биринчиси — кичик ва саёз шим. қисми (шўрлиги — 8—13г/л); иккинчиси — нисбатан каттароқ майдонга эга бўлган ва саёз шарқий қисми (шўрлиги — 69 — 72 г/л); учинчиси — энг чуқур ҳисобланган ғарбий қисми (шўрлиги — 68-69 г/л).
Ад.: Берг Л. С, Аральское море, СПБ,1908; Шульц В. Л., Машрапов Р., Ўрта Осиё гидрографияси, Т., 1969; Рафиков А. А.,Тетю ян Г. Ф., Снижение уровня Аральского моря и изменение природных условий низовьев Амударьи , Т., 1981; Глазове кий А. Ф., Аральский кризис, М., 1990; Акрамов 3., Рафиков А. А., Прошлое, настоящее и будущее Аральского моря, Т., 1990; Хикматов Б. Ф., Изучение динамики элементов водного баланса и минерализации Аральскогоморя, Диссертация на соискание академической степени магистра гидрологии, Т., 2003.
Фазлиддин Ҳикматов Даулетбой Айтбоев.
