САНЖАР, Султон Санжар, Султон Муиз аддунё вадДин Абул Хорис Санжар ибн Маликшоҳ [1086. 6(27). 11, Жазира вилояти Санжар ш. — 1157.26.4(7.5), Марв] — Салжуқийлар давлати султони (1118—57). Маликшоҳнинг кенжа ўғли. Акаси султон Ғиёсиддин Муҳаммад вафоти (1118 й.)дан сўнг тахтга ўтирган.
Санжар Салжуқийлар давлатининг шарқий қисми таркибига дастлаб Мозандарон, Табаристон, Сейистон, Кумис, Рай ва Дамғонни қўшиб олган ва пойтахтни Марвга кўчирган. Мовароуннаҳр ва Хоразмни ҳам ўз салтанатига бирлаштирган. Санжарнинг қудрати авжига чиққан вақтларда Ғарбий салжуқийлар султонлиги (Ғарбий Эрон, Ироқ, Озарбайжон) ва Қорахонийлар давлати унинг сиёсий таъсири остида бўлган. Санжарнинг номи Қашқардан Ямангача, Ғазнадан Уммонгача, Кавказ ва Анатолиядан Макка ва Мадинагача хутбага қушиб ўқилган.
12-а. нинг 40й. ларидан бошлаб Санжарнинг кучқудрати заифлаша бошлаган. 1141 й. да Мовароуннаҳрга шаркдан қорахитойларният бостириб кириши б-н С. нинг ҳам кучи қирқилган. Қатвон жангиая салжуқийлар ва қорахонийлар С. бошчилигида ўзаро бирлашиб қорахитойлар ва қарлукларга қарши курашсаларда, жиддий мағлубиятга учрашган. Жанг майдонидан атиги 6 та отлиқ б-н зўрға қочиб қутулган. Марвга етиб борган. С Мовароуннаҳрдан ажралган.
Балх ва Хутталон атрофларида кўчиб юрувчи ғузлар (ўғузлар) С. га навбатдаги жиддий зарбани беришган. Аслида бу мағлубиятга Санжарнинг очкўз амирлари ва лашкарбошилари сабаб бўлган. Балх ҳокими амир — сипоҳсолор Кўмач 10 минг кишилик қўшин билан солиқларнинг кўпайганлигига қарши қўзғолон кутарган ғузларга қарши юриш қилиб, мағлубиятга учрайди. Амир Кўмач ва унинг тарафдорлари Санжарни ғузларга қарши юриш қилишга кўндиришган. 100 минг кишилик улкан лашкар тўплаган Санжар ғузларнинг узри ва товон тариқасида 50 минг от ва туя, 200 минг қўй, 200 динор ва бир йиллик хирож тўлаш таклифига рози бўлаётганда, урушқоқ амирлар жанг бошлашни талаб қилганлар. Балх атрофида бўлган катта жангда султон Санжар лашкарлари мағлубиятга учраб (жангда амир Кўмач ҳам ҳалок бўлади), унинг ўзи асирга олинган (1153 й. июль). Ғузлар Хуросонни эгаллаб, Марв, Нишопур, Машҳад, Туе ва б. шаҳарларни талашган. Бирок, ғузлар Санжарга катта иззатҳурмат кўрсатиб, уни Балхда султон сифатида фахрий тутқунликда ушлаб туришган. Жувайнийнинг ёзишича, Термиз ҳукмдори Аҳмад ибн Абу Бакр (амир Кўмачнинг невараси) минг кишилик махсус чавандозлар гуруҳини жўнатиб, Санжарни ғузлар қўлидан қутқарган ва Термизга олиб келган (1156 й. окт.). Мовароуннахр, Хоразм ва Хуросоннинг асосий қисми қўлдан кетганлигини кўрган С. аввалги қудратини тиклашга беҳуда уринган. 1156 й. нояб. да у Термиздан Марвга келган ва пойтахт яқинидаги Андаробод қалъасида яшаган.
Санжар саройида ўз даврининг машҳур шоир ва уламолари тўпланган. Санжар Марв ва б. шаҳарларда кўплаб меъморий обидалар қурдирган. Санжар хасталаниб, вафот этган. Қабри устига мақбара қурилган (қ. Султон Санжар мақбараси).
Манба. Садриддин Али алХусайни, Ахбор аддаулат ассельджукиййа (Зубдат аттаворих), М, 1980.
Ад.: Буниётов 3., Ануштагин хоразмшоҳлар давлати (10971231), Т., 1998; Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти, 1-қисм, Т., 2000; Термиз — буюк чорраҳадаги кўҳна ва янги шаҳар, Т., 2001.
Қаҳрамон Ражабов.