ТЕМИРЧИЛИК

ТЕМИРЧИЛИК — 1) темирни болғалаб турли буюмлар (кетмон, ўроқ, теша ва б.) ясаш касби. Темирчилик кишилик жамиятининг энг қадимги даврларида пайдо бўлган. Мил. ав. 3—4минг йилликда Эрон, Месопотамия, Мисрда темирни совуклайин ва қиздириб болғалаб, турли хил аслаҳалар, меҳнат қуроллари ва б. буюмлар ясалгани маълум. Ўзбекистон ҳудудида Темирчилик иши махсус дўконда амалга оширилган. Темирчилик дўконида — ўчоқ, қўра, супа, ўра, чўпкунда; иш қуролларидан сандон, босқон, болға, омбур, эгов, чарх, дам ва ҳ. к. бўлган. Темирчи темирни оташдондаги ўтга қўйиб қиздиради, металл тобига келиб, оқ тусга киргач, уни сандонга қўйиб, зарур шаклга келгунча болғалайди. Бу ишлар уста, бозғончи ва дамгир томонидан бажарилган. Темирчилик ҳозир ҳам кенг кўламда сақланиб қолган; 2) оғир машинасозликнинг металлни болғалаб, штамплаб, пресслаб турли буюмлар ишлаб чиқариладиган тармоғи. Бу тармоқ 16-а. да Европада биринчи марта сув билан ишлайдиган механик болға яратилганидан кейин ривожланди. 19-а. ларда машинада штамплаш, буғ билан ишлайдиган болFa, гидравлик пресс вужудга келди. 20-а. 50й. ларига келиб Темирчиликнинг янги усуллари, яъни қийин деформацияланадиган материалларни портлатиб юқори тезликда штамплаш, гидростатик пресс лаш (гидроэкструзия) ва б. усуллар яратилди. Темирчилик материалларни деформациялашга, яъни уларни емирмай, ташқи куч таъсирида шаклини ўзгартиришга асосланган. Темирчиликнинг кенг ишлатиладиган усулларидан бири босим билан ишлов бериш. Бу усул машинанинг энг муҳим деталларини тайёрлашда ишлатилади. Металл ишлашнинг асосий усуллари дастлабки материалларнинг ҳолатига (прокат, қуйма ва б.), жиҳозларга (пресс, болға), асбоблар билан ускуналанишига ва технологик усулларга боғлиқ. Шу аломатларига қараб, Темирчилик болғалаш, ҳажмий ва лист штамплаш, пресслаш турларига бўлинади (қ. Металларни ишлаш).

Болғалаш — металларни босим билан ишлаш усулларидан бири (қ. Болғалаш, Болғалаш машинаси). Штамплаш — материалларга босим билан ишлов бериш; бунда заготовкага штампларда пластик деформация берилиб, зарур шаклдаги буюмлар олинади. Штамплаш 0,5—30 т ли катта болғаларда, 6—100 Мн (600— 10000 тонна куч) куч билан зарб берадиган иссиклайин штамплайдиган кривошипли прессларда, 750 Мн (75000 тонна куч) куч билан зарб берадиган гидравлик прессларда бажарилади. Штамплаш материалларни анча тежайди, буюмлар таннархини камайтиради.

Пресслаш — турли профилли материаллар, симлар, қувурлардан заготовка ва буюмлар олиш усули. Ҳажмий юмшок, материаллар (пахта, хашак ва б.) ни пакетлашда, иккиламчи хом ашёлар (қиринди, чиқинди)ни қайта ишлаш ва б. да ҳам ишлатилади.

Темирчилик йўли билан ишлаб чиқариладиган буюмлар автомобиль ва авиация саноатларида, тракторсозлик, асбобсозлик, енгил саноат, уйрўзғор ва б. тармоқларда ишлатилади.