MODERNIZM — 1) 19-a. ning 2-yarmi —20 a. ning 50—60-y. larida Yevropa, AQSH adabiyoti va sanʼatida rivoj topgan oqim va yoʻnalishlarning umumiy nomi. Dastlab, Fransiyada tashkil toptan simvolizm, akmeizm, impressionizm (mas, 1863-y. da Parijda ochilgan «Xoʻrlanganlar saloni») vakillari, musiqada K. Debyussi, Modernizm Ravel kabi kompozitorlar ijodiga nisbatan qoʻllangan. Modernizm dekadentlik termini bilan ham yuritilgan. Badiiy ijodning mumtoz anʼanalaridan voz kechish, ijodkor oʻz shaxsiy kechinma, taassurot va tasavvurlarini ustun qoʻyishi, badiiy shakllarni yangilash jarayoniga alo-hida ahamiyat berish ular ijodiga xos boʻlgan xususiyatlardir. Modernizm vakillari realizmga karshi kurashdi, klassitsizm (akademizm)ga xos boʻlgan ijodiy tamoyillarni inkor etishga intildi. Modernizm nafaqat mazkur davr sanʼati, balki ilm (3. Freydning psixoanaliz nazariyasi, F. De Sossyurning struktural lingvistikasi, A. Eynshteynning nisbiylik nazariyasi, N. Vinerning kibernetikasi) va falsafa (F. Nisshe, A. Bergson, M. Xaydegger va b. ning gʻoyalari) b-n ham bogʻliq boʻlgan.
20-a. boshida rivoj topgan avangardizm yoʻnalishlarida 19-a. M. prinsiplari oʻz rivojini topdi. Modernizmning yangi bosqich xususiyatlari tasviriy sanʼatda anʼanaviy tasvirlash usullaridan butunlay voz kechish, real obrazlar shaklini oʻzgartirish yoki umuman yoʻqotish (kubizm, ekspressionizm, syurrealizm, dadaizm) kabi koʻrinishlarda namoyon boʻlgan. Musiqada Modernizm kuy va lad tamoyillarini inkor etish (dodekafoniya, aleatorika, sonoristika), adabiyotda — bayonning mantiqsizligiga asoslanish (dadaizm, ong oqimi, futurizm) yetakchi omilga aylangan. Modernizmning eng yirik nazariyotchisi Ortega-i-Gas-set sanʼatning xalqchilligiga qarshi chiqsi: «Modernistik sanʼat… xalqqa begonadir, buning ustiga u xalqqa… zid ekan. Haqiqiy sanʼat sanʼatkorlar uchun, omma uchun emas…». Bu ijodiy qarashlar 20-a. ning 2-yarmida tashkil topgan abstrakt sanʼat, minimalizm, absurd drama kabi postmodernizm yoʻnalishlarida ham oʻz aksini topdi. 1960—70 y. lar sanʼatida paydo boʻlgan Modernizmning asosiy tamoyillariga qarshi boʻlgan pop-art, op-art, kinetik sanʼat, giperrealizm kabi yoʻnalishlarni baʼzi tadqiqotchilar Modernizm tizimi nuqtayi nazaridan baholashgan.
M. Oʻzbekistonga 20-a. boshlaridayoq kirib kelgan (A. Nyurenberg, V. Ufimsev, A. Volkov, A. Nikolayev, Oʻ. Tansiqboyev va b.). 1970-y. lar oxiridan Modernizmning koʻrinishlari ayrim oʻzbekistonlik rassomlar ijodida koʻzga tashlanadi (mas, abstrakt sanʼat — V. Oxunov, N. Shin; giperrealizm — A. Ikromjonov, S. Raxmetov kabi). Oʻzbek adabiyotshunoslari esa Modernizmga xos ayrim unsurlar 1920—30 y. lar adabiyotida koʻzga tashlanganini, bu jarayon 1990-y. larda nisbatan kuchayganini taʼkidlaydilar;
2) salbiy maʼnoda — ijodda modanint ustunligi, yaʼni ijodiy uslublar mohiyati, badiiy asarlar mazmunining tez-tez oʻzgarib turuvchi badiiy ehtiyoj va didlarga boʻysunishi. Shu maʼnoda (modaga boʻysunadigan) Modernizm haqiqiy novatorlik, yangilanish jarayoniga qarama-qarshidir.
Ad.: Modernizm, Modernizm, 1980; Groys B., Utopiya i obmen, Modernizm, 1993.